Dân tộc Việt Nam với hàng ngàn năm phát triển đã xây dựng nên một nền văn hóa riêng rất phong phú và đậm đà bản sắc. Vào dịp tết đến xuân về, những nét riêng đặc sắc của phong tục lại có dịp được thể hiện rõ nét, chứa đựng những giá trị tinh thần, tư tưởng nhân văn cao quý mà cha ông đã gửi gắm, như tục cúng gà trống trên mâm cỗ ngày tết.
Vì sao phải là gà trống?
Không chỉ trong dịp tết mà hầu như tại các lễ cúng ở đình đền, miếu mạo cho đến giỗ chạp, lễ lạt tại các họ tộc, gia đình đều không thể thiếu lễ vật là con gà trống luộc. Ngoài lý do là lễ vật dễ kiếm, dễ chế biến, hình ảnh con gà trống trong thập nhị can chi (12 con giáp) còn biểu tượng cho sự cương trực, mạnh mẽ.
Trong văn học, gà trống được cho là loài có 5 đức tính lớn. Thời Nguyễn, Tả quân Lê Văn Duyệt từng nói với vua Gia Long về 5 cái đức của gà trống, gồm: Văn, Võ, Dũng, Nhân, Tín. Theo Tả quân Lê Văn Duyệt, đầu có mào như đội mũ, thân có màu lông đẹp như quần áo, gọn gàng đó là Văn. Hai chân cứng, có cựa nhọn để làm vũ khí, ấy là Võ. Thấy đối thủ liền xông tới, ấy là Dũng. Tìm thấy thức ăn không quên gọi đồng loại, đó là Nhân. Đúng giờ, đúng canh là cất tiếng gáy, ấy là Tín. Lê Văn Duyệt tâu với vua rằng, binh thư có câu: “Phàm người làm tướng phải có đủ những đức: Văn, Võ, Dũng,Nhân, Tín mới có thể làm ba quân mến phục. Có vậy mới là tướng tài để đánh thắng cường địch”.
Loài gà có đủ 5 đức ấy, đức nào cũng đáng quý, trong đó gà lấy đức Tín làm đầu. Bất kể mùa đông hay mùa hạ, ngày nắng hay ngày mưa đều cất tiếng gáy đúng giờ, đúng canh để báo hiệu cho mọi người khắp chốn cùng quê thức dậy lo làm, lo ăn. Còn dân gian thì đúc kết hình ảnh đẹp đẽ của con gà trống qua câu ca: “Trên đầu đội sắc vua ban/ Dưới thời yếm thắm, dây vàng xum xuê/ Thần linh đã gọi thì về/ Ngồi trên mâm ngọc gươm kề sau lưng”.
Chính vì vậy người ta chỉ dùng gà trống để cúng chứ không dùng gà mái hay gà trống thiến. Đặc biệt trong dịp tết, nhất là trên mâm cỗ cúng giao thừa và cúng ngày mùng 1 tết không thể thiếu gà trống luộc. Trong sách “Phương sóc chiêm tú” cũng giải thích rằng, mỗi ngày trong tám ngày đầu năm mới thuộc về một con giống liên quan đến đời sống người dân. Gà thuộc ngày mùng 1 tết nên cỗ cúng không thể thiếu gà.
Con gà ngậm bông hoa
Tại một số vùng miền trong nước hiện vẫn giữ phong tục mâm cỗ cúng giao thừa bao giờ cũng có đĩa xôi gấc cùng chú gà trống luộc miệng ngậm bông hoa hồng đỏ chót. Theo Truyện xưa tích cũ của một số dân tộc Việt Nam, khi Ngọc Hoàng mới sáng tạo ra mặt đất, thấy lạnh lẽo, ẩm thấp, Ngọc Hoàng bèn sai 10 Mặt Trời (cũng là mười người con của Ngọc Hoàng) ngày đêm chiếu sáng để sấy khô mặt đất. Chẳng bao lâu, mặt đất khô rang, nứt nẻ mà Ngọc Hoàng quên không thu Mặt Trời về, khiến con người khổ sở vì hạn hán, mất mùa.
Để giúp dân bớt khổ sở, một chàng dũng sĩ có sức mạnh phi thường và chiếc cung thần tuyệt diệu đã giương cung thần bắn liên tiếp những mũi tên màu nhiệm lên trời, làm rụng 9 ông Mặt Trời xuống biển. Ông Mặt Trời cuối cùng vì sợ quá nên trốn biệt không dám ló ra. Kể từ đó, mặt đất trở lại như xưa, lạnh lẽo và tăm tối. Con người và loài vật rủ nhau đi gọi Mặt Trời nhưng không ai gọi được. Thấy vậy, một chú trống choai vạm vỡ liền nhảy lên cành cây trên ngọn núi cao, dùng hết sức bình sinh, vươn cổ cất tiếng gáy vang. Ông Mặt Trời còn lại tò mò quên cả sợ vén mây ngó xuống làm mặt đất sáng bừng trở lại.
Theo dân gian, đêm giao thừa (trừ tịch) là đêm trời đất tối tăm nhất, nên nhà nhà bảo nhau phải cúng một con gà trống với hy vọng sẽ đánh thức mặt trời chiếu sáng cả năm. Gà cúng giao thừa phải là gà trống choai, khỏe mạnh, chưa “vướng bụi trần” thì lời thỉnh cầu mới linh nghiệm. Miệng gà trống cúng ngậm bông hoa hồng đỏ là biểu tượng con gà trống đang cất tiếng gáy gọi mặt trời của ngày đầu tiên, báo hiệu một năm mới lại đến.
Dân gian còn có cách giải thích khác về xuất xứ của tục cúng gà trống ngậm hoa hồng. Chuyện rằng, ngày xưa có một người đàn ông đang cắt tiết gà để cúng giao thừa thì vợ chuyển dạ sinh con. Anh ta vội bỏ dở công việc để lo chăm sóc vợ, sau đó mới xuống bếp làm tiếp nhưng không thấy con gà đâu, tìm mãi mới thấy nó nằm chết trong bụi hoa hồng. Nghĩ bụng “đây có lẽ là điềm lành”, người đàn ông ấy bèn mang gà vào, khi luộc gà xong dâng lên bàn thờ, anh ta hái thêm một bông hoa hồng gắn vào mỏ gà. Từ đó tục cúng gà trống ngậm hoa hồng trên mâm cỗ giao thừa ra đời, biểu thị cho sự may mắn, đem lại vận may trong năm mới.
NGUYỄN THỊ DÂN CA
Xem thêm bình luận