Khởi tố, điều tra vụ án hình sự

Khởi tố vụ án hình sự là hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng xác định có sự việc phạm tội để tiến hành điều tra phát hiện tội phạm. Đây là một giai đoạn tố tụng độc lập, mở đầu các hoạt động điều tra.

Theo Điều 143, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 (BLTTHS 2015), chỉ được khởi tố vụ án khi đã xác định có dấu hiệu tội phạm. Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa trên những căn cứ sau đây: Tố giác của công dân; tin báo của cơ quan, tổ chức, cá nhân; tin báo trên phương tiện thông tin đại chúng; kiến nghị khởi tố của cơ quan Nhà nước; cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm; người phạm tội tự thú. Mọi tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố vụ án phải được cơ quan điều tra, viện kiểm sát và các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền khác tiếp nhận và giải quyết kịp thời.

Khi đã xác định được có dấu hiệu tội phạm, các cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định khởi tố vụ án hình sự và khởi tố bị can khi có đủ căn cứ để xác định một người hoặc pháp nhân thực hiện hành vi mà Bộ luật Hình sự quy định là tội phạm. Vụ án hình sự có thể được thực hiện theo yêu cầu của người bị hại. Theo Điều 157, BLTTHS 2015, không được khởi tố vụ án hình sự khi có một trong các căn cứ sau: Không có sự việc phạm tội; hành vi không cấu thành tội phạm; người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội chưa đến tuổi chịu trách nhiệm hình sự (TNHS); người mà hành vi phạm tội của họ đã có bản án hoặc quyết định đình chỉ vụ án có hiệu lực pháp luật; đã hết thời hiệu truy cứu TNHS; tội phạm được đại xá; người thực hiện hành vi nguy hiểm trong xã hội đã chết, trừ trường hợp cần tái thẩm với người khác; bị hại và người đại diện bị hại không yêu cầu khởi tố (các tội phạm quy định ở khoản 1 các Điều 134, 135, 236, 138, 139,141, 143, 155, 156, và 226 của Bộ luật Hình sự).

Điều tra vụ án hình sự là giai đoạn tiếp theo sau khởi tố, mà trong đó cơ quan điều tra căn cứ vào các quy định của pháp luật TTHS và dưới sự kiểm sát của viện kiểm sát, tiến hành các biện pháp cần thiết nhằm thu thập và củng cố các chứng cứ, nghiên cứu các tình tiết của vụ án hình sự, phát hiện nhanh chóng và đầy đủ tội phạm, cũng như người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm tội để truy cứu TNHS, đồng thời bảo đảm cho việc bồi thường thiệt hại về vật chất do tội phạm gây nên. Giai đoạn điều tra vụ án hình sự có chức năng thực hiện các nhiệm vụ cụ thể nhằm áp dụng các biện pháp cần thiết do luật định để chứng minh việc thực hiện tội phạm và người phạm tội, xác định rõ những nguyên nhân và điều kiện phạm tội, đồng thời kiến nghị các cơ quan và tổ chức hữu quan áp dụng đầy đủ các biện pháp khắc phục và phòng ngừa tội phạm; thời điểm của giai đoạn này được bắt đầu từ khi cơ quan (người) tiến hành tố tụng hình sự có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự và kết thúc bằng bản kết luận điều tra và quyết định của cơ quan điều tra về việc đề nghị viện kiểm sát truy tố bị can trước tòa án hoặc đình chỉ vụ án hình sự tương ứng.

Các hoạt động trong giai đoạn điều tra bao gồm: Khởi tố, hỏi cung bị can; lấy lời khai người làm chứng, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan; đối chất; khám xét, thu giữ, tạm giữ tài liệu đồ vật; khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, xem xét dấu vết thân thể, thực nghiệm điều tra; giám định và định giá tài sản… Các hoạt động điều tra phải được các cơ quan điều tra thực hiện theo đúng quy định của pháp luật về TTHS.